Ova studija praktične politike predstavlja analizu stanja i perspektiva bugarske nacionalne manjine u Srbiji i uticaja ovog pitanja na odnose Srbije i Bugarske, kao i na perspektive evropskih integracija Srbije. Studija je urađena na osnovu javno dostupnih dokumenata i informacija prikupljenih tokom terenskog istraživanja koje su autori sproveli u Dimitrovgradu, Bosilegradu i Sofiji tokom 2013. godine.

U ovom dokumentu autori su analizirali različite aspekte položaja bugarske nacionalne manjine, upoređujući ih sa opštim položajem građana Srbije u južnoj Srbiji, kao i u državi uopšte. Takođe, analizirano je pitanje poštovanja i ispunjenja manjinskih prava predviđenih zakonodavnim okvirom Srbije i međunarodnim normama, kao i raspodelu političke moći među političkim predstavnicima ove nacionalne manjine u Srbiji, i kako ona utiče na srpsko-bugarske odnose u celini.

Ova studija teži da pokaže da etnički Bugari u Srbiji nisu diskriminisani ni pojedinačno ni u odnosu na druge manjine, i da uživaju prava, status i političku snagu srazmerno svom broju. Ipak, problemi u praktičnoj realizaciji njihovih manjinskih prava postoje, posebno u oblasti obrazovanja, informisanja i kulture, i u vezi su, pre svega, sa količinom raspoloživih sredstava namenjenih za ostvarivanje ovih prava. Takođe, postoji i „nasleđe prošlosti“ kako u tretmanu bugarske nacionalne manjine u Srbiji, tako i nasleđe prošlosti državnih odnosa koji umnogome utiču na percepcije Bugarske u Srbiji i obratno.

Bugarska će, iako nema teritorijalnih pretenzija prema Srbiji, insistirati na poštovanju prava etničkih Bugara u Srbiji, pre svega u opštinama Dimitrovgrad i Bosilegrad gde bugarska nacionalna manjina čini apsolutnu većinu. Mera tog insistiranja zavisiće od stepena poštovanja prava bugarske nacionalne manjine u tim opštinama, ali i od unutrašnjopolitičke dinamike u Sofiji. Vrlo je verovatno da će zvanična Sofija imati zahteve u vezi sa ispravljanjem određenih istorijskih, stvarnih ili konstruisanih nepravdi prema Bugarima u Srbiji, koji će biti upućeni tokom pregovora Srbije o pristupanju u punopravno članstvo EU.

Pravni položaj Bugara u Srbiji je takav da omogućava održanje ove nacionalne manjine u njenim prirodnim demografskim okvirima. Ovi okviri, kao što je to slučaj sa najvećim brojem naroda na prostoru Zapadnog Balkana, uključujući tu i Srbe, pokazuju negativni trend, odnosno opadanje broja stanovnika. Na te trendove se negativno odražava loša ekonomska situacija i niska podrška obrazovanju, kulturi i informisanju na bugarskom jeziku od strane
centralnih vlasti u Srbiji.

Bugari su jedna od najbolje integrisanih nacionalnih manjina u Srbiji, koja ima, i koristi pravo na upotrebu sopstvenog jezika i pisma, pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, održavanje veza sa maticom, pravo na očuvanje kulturnih posebnosti i pravo na informisanje na maternjem jeziku.

Srbija će, usled činjenice da je Bugarska članica EU, morati da uloži dodatne napore kako bi ubedila nacionalno svesne političare u Sofiji da će istrajati u naporima da položaj Bugara unapredi, naročito ukoliko primamljiva retorika zaštite prava Bugara u „Zapadnim pokrajinama“ bude donosila političke dividende tim političarima u Bugarskoj. Istorijski narativi i u Srbiji i u Bugarskoj puni su stvarnih ili navodnih istorijskih dokaza o tome da ta teritorija istorijski pripada upravo jednoj ili drugoj državi, počev od srednjovekovnih, preko administrativnih granica u Otomanskoj imperiji, granica crkvenih administracija „raje“ u Otomanskoj imperiji i slično. Ovi istorijski narativi, međutim, ne igraju važniju ulogu u modernim odnosima između Srbije i Bugarske, obeležene evropskim integracionim procesima. Ipak, oni mogu da budu jedan od razloga konflikta u budućnosti, zbog čega ih je posebno važno držati izvan okvira rasprave o pravima bugarske nacionalne manjine ili
rasprave o odnosima između Bugarske i Srbije.

Pitanje položaja Bugara u Srbiji moguće je postaviti sa aspekta vladavine prava i perspektive članstva u EU, ali naravno, ne i sa aspekta samoopredeljenja naroda. Osnovna teza na kojoj počiva ova studija praktične politike je da je stepen zagarantovanih prava Bugara u Srbiji, kao i mehanizmi za njihovo ostvarivanje solidno postavljen, te da je moguće, uz odgovarajuća poboljšanja, ostvariti puno uživanje ljudskih i manjinskih prava Bugara u Srbiji. Istovremeno, potrebno je ostvariti dijalog na više nivoa sa nacionalnim elitama u Bugarskoj, sa ciljem da pitanje položaja Bugara u Srbiji tretiraju kao pitanje:

1. manjinskih prava, u skladu sa zakonima Republike Srbije i Okvirnom konvencijom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina Saveta Evrope;
2. legitimnog interesa Republike Bugarske u okviru Okvirne konvencije, ali ne i pitanje „kopenhaških kriterijuma“, budući da položaj Bugara u Srbiji ne bi trebalo da bude političko nego pravno pitanje, i pitanje raspoloživih resursa za poštovanje manjinskih prava;
3. socio-ekonomsko pitanje razvoja siromašnih regiona u Srbiji i ekonomskih odnosa dve susedne države čiji su „most“ upravo opštine Dimitrovgrad i Bosilegrad.

Na taj način, i jedna i druga država bi mogle da se pridruže onome što su im obema zacrtani ciljevi, a to su dobrosusedski odnosi i ekonomski prosperitet. Samim tim, ciljevi poboljšanja poštovanja manjinskih prava u Srbiji trebalo bi da budu (1) održanje i prosperitet Bugara u Srbiji, (2) stvaranje i održanje dobrosusedske atmosfere i (3) stvaranje uslova za ekonomski prosperitet čitavog juga Srbije i istoka Bugarske.