Srbija ima znatno veći broj zatvorenika u ukupnoj populaciji u odnosu na razvijene evropske zemlje, a najveći broj osuđenika kaznu izvršava u zatvorenom tretmanu. Svrha služenja kazne jeste uspešna reintegracija osuđenika u društvo, a najidealnija situacija je da se od prvog dana služenja kazne korektivna funkcija kaznenog sistema posmatra kao priprema za slobodu. Slobodu, međutim, osuđenici dočekuju bez adekvatne pripreme za uključivanje u društvo koje podrazumeva da su osposobljeni ili bar prirpemljeni za život u društvenoj zajednici. Često, boravak u zatvoru postaje podsticajan poligon koji ih osposobljava za nova krivična dela, ili za širenje članstva kriminalnih grupa. Srbija je u maju dobila neophodan zakonski okvir koji treba da omogući bolje uključivanje nekadašnjih osuđenika u društvo, a sada joj predstoji da zaista razvije adekvatan sistem podrške.

Autorka: Nevena Nikolić, istraživačica Beogradskog centra za ljudska prava

U Srbiji na 100.000 stanovnika dolazi približno 142 zatvorenika, dok je u evropskim zemljama sa najmanjim procentom stanovništva koji boravi u zatvorima taj udeo dvostruko manji. U Holandiji na 100.000 stanovnika dolazi 75 zatvorenika, a u Nemačkoj 81. Takođe, u diskusiji o stanju o kaznenom sistemu Srbije kao tema se često izdvaja prenaseljenost zatvora sa svim posledicima koje ima po osuđeničku populaciju, od boravka u lošim materijalnim uslovima do neadekvatnog broja zaposlenih u službama za tretman koje bi trebalo da svojim radom sa osuđenicima i osuđenicama doprinesu uspešnoj resocijalizaciji.

Značajan podatak predstavlja i statistika o recidivizmu. Iako nikada nije rađeno sveobuhvatno istraživanje, u stručnim rasprava najčešće se čuje da je između 60 i 70% povratnika u zatvorima u Srbiji. Rizik za povratništvo se uvećava ukoliko je biviši osuđenik pripadnik neke osetljive grupe, ili ako je pogođen društvenim faktorima kao što su siromaštvo, beskućništvo ili nezaposlenost. U rešavanju ličnih izazova, problema i potreba koji ih čekaju "napolju" najčešće ne nailaze na podšku bilo institucija, bilo užeg ili šireg okruženja, što jeste problem pošto većina biviših osuđenika nema kapaciteta da odgovori na njih. Do sada jedina pomoć bivšim osuđenicima bila je jednokratna novčana pomoć od strane centara za socijalni rad.  Takođe, najširi problem su predrasude i strahovi koji dovode do socijalne isključenosti i izostavljanja podrške šire zajednice, zatim dolazi porodica, radno okruženje, ostvarivanje prava pred institucijama.

Boravak u zatvoru obično neminovno dovodi do gubitka posla, ako ga je osuđeni imao, i narušavanja porodičnog života, što nikako ne doprinosi rehabilitaciji i resocijalizaciji. Istraživanje koje je sproveo Centar za prevenciju kriminala i postpenalnu pomoć Neostart, kako bi se stekao uvid u potrebe osuđenika nakon izlaska iz zatvora, pokazalo je da većina ispitanika, 81%, namerava da po izlasku iz zatvora aktivno traži posao. Oni su ocenili da bi prepreka u traženju posla moglo biti to što će po izlasku iz zatvora biti bivši osuđenici. Prema tom istraživanju, državne institicije sa kojima su ispitanici povratnici imali negativna iskustva po izlasku iz zatvora, jesu policija, Centar za socijalni rad i Nacionalna služba za zapošljavanje.

Proces resocijalizacije osuđenika ne sprovodi se samo u ustanovima u kojoj se kazna služi već je vrlo bitno kakva vrsta podrške i programa je na raspolaganju osuđenicima nakon njihovog izlaska na slobodu u takozvanom postpenalnom (prihvatnom) period. Postpenalni tretman, predstavlja završnu fazu resocijalizacije i to je skup mera i postupaka koji se primenjuju prema osuđeniku nakon što svoju kaznu "odsluži". Ovaj period je bitna završna karika u procesu reintegracije jer bi trebala da prevenira povratak najpre u kriminalnu strukturu, a zatim i u zatvor i time smanji rizike od povratništva.

Da li su uzroci visokog recidizma mogu isključivo vezati za do skora nepostojanje probacione službe ili su uzroci moraju tražiti i u uspešnosti tretmana tokom služenja kazne zatvora, pokazaće se u godinama primene novih zakonskih propisa, donetih u maju.

Na reintegraciju i resocijalizaciju koji su sastavni deo svakog sistema krivičnog pravosuđa u Evropi, gleda se kao na postupke koji će prevenirati ponovno vršenje krivičnog dela - na ovaj način rizici od kriminaliteta se smanjuju, čime se osigurava sigurnije društvo. U zemljama Evropske unije poput Nemačke ili Holandije urađeno je puno na programima reintegracije zatvorenika. Evropska unija prepoznala je važnost reintegracije biviših osuđenika i u skladu sa tim osnovala u okviru zemalja članica program koji se pored svega bavi i zapošljavajem biviših zatvorenika, poštujući Evropsku strategiju zapošljavanja.

Obaveze i praksa

Reintegracija i resocijalizacija lica osuđenih na kaznu zatvora kao deo politike države usmerene na smanjenje kriminaliteta reguliše se različitim međunarodnim instrumentima. Na nivou Ujedinjenih nacija to su Osnovni principi za tretman zatvorenika (1990) i član 10 koji govori da otpuštanje osuđenih lica iz zatvora treba da se odvija u skladu sa unapred određenim planom, kao i da treba da postoje programi resocijalizacije i reintegracije biviših osuđenih lica u društvo.

U kontekstu evropskih standarda, Savet Evrope je u svojim preporuka više puta istakao da otpuštanje osuđenika treba da se odvija u skladu sa unapred određenim planom, i da je potrebno da postojanje programa resocijalizacije i reintegracije bivših osuđenih lica u društvo.  Prema preporukama Saveta Evrope za socijalnu reintegraciju osuđenih lica odgovorno je više službi, od kojih je jedna Uprava za izvršenje krivičnih sankcija, Probaciona služba, ali i druge službe koje pružaju pomoć osobama u nepovoljnijem položaju. Uloga Probacione službe u procesu socijalne reintegracije načelno je predviđeno u Preporuci o probacionoj službi Saveta Evrope iz 2010. godine koja sadrži tzv. Probaciona pravila.

U zemljama Evropske unije preko državnih službi ili u saradnji sa organizacijama civilnog društva država preuzima aktivniju ulogu pomoći bivišim osuđenicima. Poštujući standarde međunarodnih i regionalnih organizacija razvijeni su programi, koji u slučaju Srbije koja po ovom pitanju nema nikakvu praksu, mogu postati primeri koje je moguće slediti, pošto je konačno dobila neophodan okvir usvajanjem Zakona o izvršenju vanzavodskih sankcija i mera, takozvani Zakon o probaciji. Dodatno, pitanje socijalne integracije nakon odsluženja kazne nastojalo se identifikovati - utvrđeni su ciljevi i rizici i prioriteti, i kroz strateška dokumenta kao što su Strategija razvoja sistema izvršenja krivičnih sankcija u Srbiji u periodu od 2013. do 2020. godine i Nact strategije za socijalnu reintegraciju i prihvat osuđenih lica za period od 2012 do 2015. godine.

U Srbiji su stvoreni preduslovi za organizovanje sistema socijalne reintegracije i prihvata osuđenih lica. Oni se ostvaruju kroz razvoj aktivnosti posebnih poverenika zaduženih za izvršenje alternativnih sankcija u okviru posebne organizacione jedinice Uprave za izvršenje krivičnih sankcija. Do sada je otvoreno 17 kancelarija za alternativne sankcije, a u planu je da se do kraja godine otvori ukupno 25. Poslove probacione službe obavlja poverenik nadležan prema mestu prebivališta osuđenog. Kao osnovna pretpostavka za uspešno funkcionisanje sistema socijalne reintegracije i postpenalnog prihvata istaknuto je usklađeno i povezano delovanje svih subjekata koji se u okviru svojih nadležnosti angažuju u toj oblasti, a u okviru toga saradnja poverenika sa službama u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija i centrima za socijalni rad i sa svim drugim subjektima koji bi naknadno bili uključeni u sistem socijalne reintegracije i postpenalnog prihvata.

Poverenik prilikom izrade programa za otpust sarađuje sa službom tretmana u zavodu, a po potrebi uspostavlja i neposredan kontakt sa osuđenim. Ako služba tretmana proceni da postoji potreba za pružanjem pomoći osuđenom nakon izvršene kazne zatvora, ili ukoliko osuđeni sam zatraži pomoć, povrenik treba da otpočne sa izradom programa prihvata najkasnije u roku od mesec dana pre otpusta. Program mogu sačinjavati različite aktivnosti, kao što su pružanje pomoći prilikom pronalaženja smeštaja i ishrane, pružanje pomoći u ostvarivanju prava na zdravstvenu i socijalnu zaštitu, davanje saveta prilikom izbora prebivališta ili boravišta i u cilju usklađivanja porodičnih odnosa, pružanje podrške i pomoći prilikom pronalaženja zaposlenja odnosno dovršavanja školovanja ili stručnog osposobljavanja, uspostavljanje saradnje sa nadležnim centrom za socijalni rad u cilju davanja novčane podrške za podmirenje najnužnijih potreba, ali i pružanje drugih oblika pomoći i podrške.

Šta predstoji

Pitanje postpenalnog prihvata je široko polje razvoja koje Srbiji predstoji u narednom periodu – najveći izazovi biće donošenje podzakonskih akata koji proizlaze iz Zakona o probaciji, budući da takav zakon Srbija do sada nije imala, pitanje uspešne koordinacije raznih službi i zainteresovanih aktera, pre svega definisanje da li je moguće pojedine aktivnosti prepustiti organizacijama civilnog društva i volonterima, kao i jačanje kapaciteta samih povernika kako bi se omogućio razvoj tog sistema u kontekstu uspešne socijalne reintegracije i prihvata biviših osuđenika.

Ostaje da se vidi da li su Ministarstvo pravde i Uprava za izvršenje krivičnih sankcija do sada potpisali sporazume o saradnji ili postigla bilo kakav oblik dogovora sa institucijama koje bi trebalo da omoguće sprovođenje programa pomoći licu po izdržanoj kazni zatvora, kao što su zadravstvene ustanove, preduzeća na nivou lokalnih samouprava ili na nivou države, centrima za socijalni rad, obrazovnim institucijama. To će to biti signal da su zakon i drugi strateški dokumenti počeli da “žive” a ciljevi da se ispunjavaju.

Različiti programi podrške u EU, težište na zapošljavanju

Kako se navodi u publikaciji Beogradskog centra za ljudska prava holandski zatvori nesumnjivo spadaju među najhumanije na svetu i poznati su po dobrom postupanju prema zatvorenicima. Rehabilitacija i resocijalizacija izvršilaca krivičnih dela postavljeni su kao osnovni ciljevi izvršenja krivičnih sankcija. Teži se tome da se zatvorenicima ne nameću nepotreba ograničenja i da se program postupanja prema svakom zatvoreniku prilagodi njegovim potrebama. Slično kao kod sankcija koje se izvršavaju u zajednici, nastoji se da zatvorenici budu angažovani, bilo radno ili kroz programe obuke i obrazovanja ili tako što će učestvovati u aktivnostima koje treba da im pomognu da prevaziđu probleme koji su doprineli da izvrše krivično delo. Ukratko, nastoji se da se zatvorenici osposobe za rad i pripreme za život u zajednici, i to tako što će postati samostalni i korisni članovi društvene zajednice.

Programi podrške zatvorenicima su raznoliki i prilagođeni potrebama zatvorske populacije, a u njima ne učestvuju samo državni organi već i širok spektar organizacija civilnog društva. Poslednjih godina u holandskim zatvorima se povećao broj žena, pa su osmišljeni programi koji treba da omoguće da kvalitet njihovog porodičnog života bude što je manje moguće narušen i da njihova resocijalizacija, po isteku kazne, bude što uspešnija. Jedan od ovih programa je nazvan "Balancing the Future" i glavni cilj mu je zapošljavanje, koje se smatra najvažnijim faktorom u rehabilitaciji bivših osuđenica i jednim od najtežih koraka koje one moraju preduzeti kada izađu iz zatvora. U okviru ovog programa jedna agencija pruža podršku bivšim zatvorenicama u pronalaženju posla, jedna nevladina organizacija im pomaže da nađu stan, a treći partner je organizacija koja pruža pomoć u vezi sa svim aspektima porodičnog života. Prvi rezultati ovog programa su pozitivni, pošto se pokazalo da je samo 7% žena koje su prošle kroz ovaj program ponovo izvršilo krivično delo. Iako je navedeni primer više u vezi sa tretmanom u samom zavodu on prikazuje o kakvoj vrsti ulaganja je reč, a koja je bitna za postpenalni period.

U Nemačkoj je od 2009. godine aktivan program Program integracije prestupnika u tržište rada, a finansiran je iz Evropskog socijalnog fonda. Smisao ovog projekta jeste da se povećaju šanse za integraciju u tržište rada ne samo prestupnika koji su već bili osuđeni, već i onih osoba kod kojih postoji rizik od kriminalnog ponašanja.

U Austriji je na polju postpenalnog prihvata pristuna organizacija Neustart, neprofitna organizacija koja se povezuje sa centrima za socijalni rad, organima loklane samouprave i tržištem rada kako bi obezbedila privremeni i nužni smeštaj, pomoć u obrazovanju i drugo.

Nacionalna probaciona služba Mađarske organizuje porodične grupne konferencije u cilju što boljeg povezivanja osuđenika sa porodicom, te je fokus na porodici kao osloncu u postpenalnom periodu.

Foto: Beta

Povezani sadržaj

• 

  Vesti

  : Savet Evrope: Srpski zatvori prenaseljeni
  
• 

  Vesti

  : Zatvori pretrpani, alternativne sankcije u povoju